1. Meşrutiyet Devri Güney Azerbaycan Edebiyatı (1828-1920)

20.yüzyıl Rusların Azerbaycan’ı istila için giriştikleri harplerle doludur. Osmanlı’nın Kafkasya’daki etkisi azalınca hanlıklar kendi aralarında mücadele eder. Nadir Şah’ın ölümünden sonra bölgede ortaya çıkan siyasî boşluk ve karışıklıklardan faydalanan Ruslar, 20.yy’ın başlarından itibaren Kafkasya’ya girmeye başlar. Daha asrın başında Aras nehrinin kuzeyi tamamen Rusların eline geçer. 22 Şubat 1828 yılında yapılan Türkmençay Antlaşmasıyla Azerbaycan ikiye ayrılır:

1)Aras’ın kuzeyi Ruslar’a, 

2)Güneyi ise, İran’a kalır. 

Bu tarihten sonra Kuzey’de farklı bir siyasî ve ekonomik yapı kurulurken, Güney’de gelişme durma noktasına gelir. Azeri dili ile eğitim veren okullar kapatılır. Gazete, dergi ve kitap yayımına izin verilmez

20.yüzyılın başlarında İran, Kafkasya ve Osmanlı Devleti’nde meydana gelen meşrutiyet hareketleri Güney Azerbaycan’ı da derinden etkiler. Klâsik edebiyat hem Kuzeyde, hem de Güneyde canlılığını sürdürmektedir. Fuzulî gibi güçlü bir şair taklit ve eski şairlere nazireler yazmaktan ileriye gidememiştir. Güneyde son derece güçlü olan Tarikat edebiyatı, Kuzey’de Kazak ve Karabağ civarlarında bile tesir uyandırmaya başlamıştır. Ayrıca Klâsik edebiyatın satirik şiir geleneği de devam etmektedir. Klasik şiir ve edebiyat anlayışı günümüze kadar tesirini devam ettirir. En çok rağbet gören nazım şekli gazeldir. Bu devrin gazellerinde tasvir edilen sevgili artık hayali bir varlık değil, canlı- kanlı gerçek bir insandır. 

Halk edebiyatı da kendi varlığını hızla sürdürürken, halk ve saz şairleri bu geleneğe uygun eserler vermeye devam etmişlerdir. Klâsik edebiyattaki Osmanlı ve İran edebiyatı tesirini sürdürmektedir. şık tarzı şiirinin yanında, halk destanları, masallar, maniler, fıkralar, bilmeceler gibi sözlü edebiyat ürünleri de vardır.

19. yy ve 20. yy da “Gazel, kaside ve mesnevi türleri zamanla yerlerini manzum hikâye/ roman adı verilen poémalara bırakır.”


OKUMUŞ, Salih. Modern Güney Azerbaycan Edebiyatı.